Dlaczego błędny jest pogląd Sądu Najwyższego dot. możliwości wyeliminowania z umowy GE Money Banku wyłącznie marży?

W kwestii rzekomej samodzielności warunku dotyczącego marży kursowej

W uzasadnieniu wyroku z 1.06.2022 r. Sąd Najwyższy wskazał, iż:

„Pojęcie „warunku umowy” w rozumieniu używanym przez Trybunał Sprawiedliwości musi być rozumiane jako mający znaczenie normatywne fragment oświadczenia, co obejmuje zdanie, ale także fragment zdania o znaczeniu normatywnym. Przykładowo na gruncie interpretacji art. 58 § 3 k.c., który odnosi się do nieważności tylko części czynności prawnej uznano, że samodzielny charakter ma postanowienie umowne odnoszące się do powiększenia ceny o podatek od towarów i usług (choć w umowie zawarto jedynie wskazanie, że podana cena to cena brutto) (wyroki Sądu Najwyższego: z 27 lutego 2004 r., V CK 293/03, OSNC 2005, nr 3, poz. 51; z 8 czerwca 2017 r., V CSK 563/16). Odmienne rozumienie „warunku umowy” mogłoby prowadzić do przypadkowych rezultatów zależnych jedynie od przyjętej przez strony postaci oświadczenia woli, a mianowicie od tego, czy kilka warunków zostało wyrażonych w odrębnych zdaniach, czy też stanowią elementy jednego wyodrębnionego językowo lub graficznie postanowienia umownego.”

W pierwszej kolejności zauważyć należy, że dopuszczając możliwość wyeliminowania wyłącznie elementu postanowienia umownego TSUE wymaga, aby element ten stanowił „odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru” (tak: pkt 71 i 80 oraz teza 2 wyroku TSUE z 29.04.2021 r., C-19/20). Tymczasem rozważania Sądu Najwyższego dotyczą jedynie „warunku umownego”. Oczywistym jest, że nie każdy „warunek umowny” stanowi „odrębne zobowiązanie umowne”, a tym bardziej – „odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru”.

Elementy postanowień niedozwolonych, które miałyby zostać wyeliminowane z § 17 umowy GE Money Banku mają postać: „minus marża kupna” oraz „plus marża sprzedaży”. Nie stanowią one „odrębnych zobowiązań umownych” i samodzielnie żadne z nich – w oderwaniu od innych postanowień umowy – nie nadaje się do tego, by być „przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru” (tak: pkt 71 wyroku TSUE z 29.04.2021 r., C-19/20).

Sąd Najwyższy w swych rozważaniach, odnosząc się wyłącznie do pojęcia „warunku umownego”, zupełnie pominął wymagania TSUE w zakresie:

1. „odrębności zobowiązania umownego” oraz
2. zdolności do bycia „przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru”.

Wyrok TSUE w sprawach połączonych C-94/17 i C-96/17

Próbując uzasadnić pogląd o dopuszczalności wyeliminowania wyłącznie elementu postanowienia odnoszącego się do marży, Sąd Najwyższy odwołał się do wyroku TSUE z 7.08.2018 r. w sprawach połączonych: Banco Santander SA przeciwko Mahamadou Dembie i Mercedes Godoy Bonet – C-96/16 oraz Rafael Ramón Escobedo Cortés przeciwko Banco de Sabadell SA – C-94/17 (dalej jako: „sprawa Banco Santander”).

Zdaniem Sądu Najwyższego, w wyroku tym TSUE:

„uznał za dopuszczalne unieważnienie w odniesieniu do odsetek za zwłokę jedynie powiększenia stopy odsetek zwykłych o określoną liczbę punktów procentowych”.

To stwierdzenie jest błędne i wynika ono z powierzchownej analizy rozważań Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ale także – z niezbyt fortunnego użycia w wyroku TSUE skrótu myślowego, który – wyrwany z kontekstu – może prowadzić do błędnych wniosków.

W sprawie Banco Santander TSUE analizował umowę pożyczki, która przewidywała dwa rodzaje odsetek: odsetki zwykłe oraz odsetki za zwłokę. Stopa odsetek za zwłokę została określona poprzez powiększenie stopy odsetek zwykłych o 2 punkty procentowe. Warunek umowny dotyczący odsetek za zwłokę został uznany za nieuczciwy. Wątpliwości dotyczyły tego, jaki skutek wywołuje stwierdzenie nieuczciwego warunku dotyczącego odsetek za zwłokę, w szczególności – czy powoduje, że konsument nie jest związany również odsetkami zwykłymi.

W punkcie 76 wyroku z 7.08.2018 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że:

„[z dyrektywy 93/13] nie wynika, że wyłączenie lub stwierdzenie nieważności warunku umowy kredytu ustalającego stopę odsetek za zwłokę z uwagi na nieuczciwy charakter tego warunku powinno również pociągać za sobą wyłączenie lub stwierdzenie nieważności warunku tej umowy ustalającego odsetki zwykłe, tym bardziej że oba te warunki należy wyraźnie odróżnić. W tym ostatnim względzie należy bowiem zauważyć, jak wynika z postanowienia odsyłającego w sprawie C‑94/17, że odsetki za zwłokę zmierzają do ukarania niewykonania przez dłużnika ciążącego na nim obowiązku dokonywania spłat kredytu w terminach uzgodnionych w umowie, do zniechęcenia tego dłużnika od popadania w zwłokę w wykonaniu swoich zobowiązań, a także, w odpowiednim przypadku, do przyznania kredytodawcy odszkodowania z tytułu szkody, jaką poniósł on w wyniku opóźnienia w płatności. Z kolei odsetki zwykłe pełnią funkcję wynagrodzenia za udostępnienie kwoty pieniędzy przez kredytodawcę do czasu jej zwrotu.”

Innymi słowy: TSUE stwierdził, że inny jest cel odsetek za zwłokę (sankcja + odszkodowanie), a inny jest cel odsetek zwykłych (wynagrodzenie za korzystanie z kapitału); każdy z wymienionych rodzajów odsetek znajduje zastosowanie w innych przypadkach – odsetki zwykłe i odsetki za zwłokę dotyczą innych zagadnień. Postanowienie dotyczące odsetek zwykłych jest samodzielne względem postanowienia dotyczącego odsetek za zwłokę. Stwierdzenie nieuczciwego charakteru postanowienia dotyczącego odsetek za zwłokę nie wpływa na ocenę charakteru prawnego postanowienia dotyczącego odsetek zwykłych, które ma samodzielny charakter.

Skutkiem uznania postanowienia dotyczącego odsetek za zwłokę za postanowienie niedozwolone jest to, że postanowienie to nie wiąże konsumenta. Postanowienie to w całości powinno zostać wyeliminowane z umowy, co oznacza, że w przypadku gdy pożyczkobiorca – konsument popadnie w zwłokę, to przedsiębiorca nie zrealizuje sankcyjno-odszkodowawczego celu wynikającego z postanowień o odsetkach za zwłokę. Nie oznacza to jednak, że konsument ma korzystać z kapitału za darmo – skoro cały czas obowiązują go postanowienia o odsetkach zwykłych (stanowiących wynagrodzenie za korzystanie z kapitału), które wynikają z zupełnie innych postanowień umownych, które abuzywne nie są.

W rezultacie – po wyeliminowaniu z umowy postanowień określających odsetki za zwłokę, konsumenta obowiązują odsetki zwykłe, ale nie dlatego, że TSUE dopuścił możliwość częściowej eliminacji postanowienia dotyczącego odsetek za zwłokę, lecz dlatego, że skutkiem całkowitego wyeliminowania z umowy postanowienia o odsetkach za zwłokę, jest obowiązek płacenia odsetek zwykłych, wynikający z zupełnie innych postanowień umowy.

Potwierdza to treść opinii Rzecznika Generalnego wydanej w omawianej sprawie, na którą zresztą powołuje się TSUE w wyroku w sprawie Banco Santander, zgadzając się w całości z tą opinią. W punkcie 91 opinii Rzecznik Generalny wskazał:

„Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję odpowiedzieć na pytanie drugie lit. b) w sprawie C‑96/16 oraz na pytanie drugie w sprawie C‑94/17, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoją na przeszkodzie temu, by po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy pożyczki ustalającego stopę odsetek za zwłokę przekraczającą o dwa punkty procentowe uzgodnioną stopę zwykłych odsetek, zgodnie ze wspomnianym powyżej orzecznictwem, warunek ustalający stopę odsetek zwykłych był stosowany aż do całkowitej spłaty długu.”

O tym, że w istocie chodzi o całkowite wyeliminowanie z umowy postanowienia o odsetkach za zwłokę i dalsze stosowanie postanowień określających odsetki zwykłe, dobitnie świadczy również teza 3 wyroku w sprawie Banco Santander, który brzmi (podkreślenie własne):

„Dyrektywę 93/13 należy interpretować w ten sposób, że nie sprzeciwia się ona orzecznictwu krajowemu, takiemu jak omawiane w postępowaniu głównym orzecznictwo Tribunal Supremo (sądu najwyższego), zgodnie z którym konsekwencją nieuczciwego charakteru nienegocjowanego warunku umowy kredytu zawartego z konsumentem ustalającego stopę odsetek za zwłokę jest całkowite zniesienie tych odsetek w ten sposób, że rozpoczyna się naliczanie odsetek zwykłych przewidzianych w tej umowie.”

Reasumując: wbrew twierdzeniom Sądu Najwyższego, nieprawdą jest, jakoby Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej: „uznał za dopuszczalne unieważnienie w odniesieniu do odsetek za zwłokę jedynie powiększenia stopy odsetek zwykłych o określoną liczbę punktów procentowych” – Trybunał Sprawiedliwości uznał za dopuszczalne unieważnienie całego warunku umownego odnoszącego się do odsetek za zwłokę, stwierdzając jednocześnie, że w takim przypadku „rozpoczyna się naliczanie odsetek zwykłych przewidzianych w tej umowie”.

Sygnalizowany wcześniej, niezbyt fortunny skrót myślowy, który – wyrwany z kontekstu – może prowadzić do błędnych wniosków (i do takich właśnie wniosków doprowadził Sąd Najwyższy), zawarty jest w punkcie 77 wyroku w sprawie Banco Santander. TSUE, przedstawiając rozważania dotyczące odrębności postanowień dotyczących odsetek zwykłych i odsetek za zwłokę, wskazał iż:

„rozważania te mają zastosowanie niezależnie od tego, jak zredagowano warunek umowny określający stopę odsetek za zwłokę oraz warunek umowny ustalający stopę odsetek zwykłych. W szczególności zachowują one swoją ważność nie tylko wówczas, gdy stopa odsetek za zwłokę została ustalona niezależnie od stopy odsetek zwykłych w odrębnym warunku, ale także wówczas, gdy stopa odsetek za zwłokę została ustalona poprzez powiększenie stopy odsetek zwykłych o określoną liczbę punktów procentowych. W tym ostatnim przypadku – przypadku nieuczciwego warunku polegającego na takim powiększeniu – dyrektywa 93/13 wymaga jedynie, aby owo powiększenie zostało unieważnione.”

Skrót myślowy polega tu na tym, że TSUE wskazał na finalny rezultat wyeliminowania z umowy postanowienia dotyczącego odsetek za zwłokę i jednoczesnego, dalszego stosowania postanowienia o odsetkach zwykłych, które wynika z zupełnie innych zapisów umowy. Skoro bowiem eliminujemy z umowy w całości postanowienie o odsetkach za zwłokę, skonstruowane jako odsetki zwykłe + 2 dodatkowe punkty procentowe, a w związku z wyeliminowaniem tego postanowienia obowiązuje postanowienie o odsetkach zwykłych, to efektywnie oprocentowanie ulega obniżeniu o 2 punkty procentowe, czyli różnicę pomiędzy wysokością odsetek za zwłokę i odsetek zwykłych. Istotny jest jednak mechanizm, który do tego doprowadził. Nie chodzi bowiem o wyeliminowanie z umowy części postanowienia umownego odnoszącego się do odsetek za zwłokę (jak przyjął Sąd Najwyższy), lecz o wyeliminowanie całego warunku dot. odsetek za zwłokę, w związku z czym „rozpoczyna się naliczanie odsetek zwykłych przewidzianych w tej umowie”, jak stwierdził TSUE w tezie 3 wyroku z 7.08.2018 r.

Braki w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego

Sądowi Najwyższemu zarzucić ponadto należy elementarne braki w uzasadnieniu poglądów wyrażonych w wyroku z 1.06.2022 r.:

• poza wskazaniem na jedno, wyrwane z kontekstu zdanie, z omówionego już wyroku TSUE z 7.08.2018 r. w sprawie Banco Santander (błędnie przez Sąd Najwyższy zinterpretowanego), Sąd Najwyższy w żaden sposób nie uzasadnił, dlaczego jego zdaniem „postanowienie umowne dotyczące marży banku w odniesieniu do ustalania kursu franka szwajcarskiego ma charakter samodzielny, co pozwala na eliminację jedynie elementu odnoszącego się do modyfikacji średniego kursu NBP marżą banku”;
• Sąd Najwyższy nie uzasadnił także, dlaczego usunięcie wyłącznie elementu postanowienia niedozwolonego, stanowi zdaniem Sądu Najwyższego „dopuszczalny środek ingerencji sądowej na podstawie art. 6 dyrektywy 93/13 i art. 3851 k.c.”, w szczególności – ani nie odniósł się Sąd Najwyższy do ugruntowanego orzecznictwa TSUE, z którego wynika, że „sądy krajowe są zobowiązane wyłącznie do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku umownego, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta, przy czym nie są one uprawnione do zmiany jego treści” (tak m.in. w wyroku z 14.06.2012 r. w  sprawie C-618/10 Camino), ani też do wskazanych w wyroku z 29.04.2021 r. (C-19/20) warunków dopuszczalności usunięcia jedynie elementu warunku (tj.: odrębności zobowiązania umownego podlegającego wyeliminowaniu oraz zdolności elementu warunku do bycia „przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru”);
• Sąd Najwyższy nie uzasadnił również, w jaki sposób – jego zdaniem – w przypadku wyeliminowania z umowy jedynie elementu warunku umownego dot. marży kursowej – „zniechęcający cel dyrektywy jest realizowany przez krajowe przepisy ustawowe”, nie mówiąc tym bardziej o wskazaniu tychże przepisów ustawowych, a przecież w świetle tezy 2 wyroku TSUE z 29.04.2021 r. w sprawie C-19/20 również ten wymóg musi być spełniony;
• w końcu – nie odniósł się Sąd Najwyższy również do stawianego przez TSUE wymogu (teza 2 wyroku z 29.04.2021 r. w sprawie C-19/20), by wyeliminowanie jedynie elementu nieuczciwego warunku umownego nie zmieniało istoty tego warunku.

Wnioski

Nie może budzić wątpliwości, że od Sądu Najwyższego należy oczekiwać gruntownego uzasadniania poglądów prawnych wyrażanych w wydawanych przez ten sąd orzeczeniach. Oczekiwania te są tym bardziej uzasadnione, gdy Sąd Najwyższy wyraża pogląd nowy i odosobniony, a ponadto – jak wykazano – nie mający oparcia w orzecznictwie TSUE lub wprost z tym orzecznictwem sprzeczny.

Elementarne braki w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego, nieodniesienie się w ogóle do wykładni TSUE i przesłanek dopuszczalności eliminacji wyłącznie elementu postanowienia niedozwolonego, w końcu – oparcie całego poglądu na błędnej interpretacji wyrwanego z kontekstu jednego zdania z wyroku TSUE z 7.08.2018 r., będące rezultatem bardzo powierzchownej jego analizy – dewaluują znaczenie omawianego wyroku Sądu Najwyższego, a ściślej – wyrażonego w uzasadnieniu tego wyroku poglądu prawnego dopuszczającego możliwość wyeliminowania z umowy GE Money Banku wyłącznie elementu nieuczciwego postanowienia dot. marży.

Zobacz również:

Pełna treść wyroku Sądu Najwyższego z 1.06.2022 (II CSKP 364/22)

Wyrok TSUE z 7.08.2018 r. w sprawach połączonych C-96/16 i C-94/17

Opinia Rzecznika Generalnego do spraw połączonych C-96/16 i C-94/17

Aktualizacja

W punkcie 62 wyroku z 8.09.2022 r. w sprawach połączonych C-80/21 do C-82/21 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej powtórzył - wskazane już w wyroku TSUE z 29.04.2021 r. w sprawie C-20/19 - przesłanki, które muszą zostać spełnione, by usunięcie jedynie nieuczciwego elementu warunku umownego mogło zostać uznane za dopuszczalne:

• po pierwsze – odstraszający cel dyrektywy musi być realizowany przez krajowe przepisy ustawowe;
• po drugie – nieuczciwy element warunku umownego musi stanowić „odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru”;
• po trzecie – usunięcie wyłącznie elementu warunku umownego nie może sprowadzać się do zmiany treści tego warunku (jego istoty).

W punkcie 63 wyroku TSUE wskazał, że żaden element akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, nie wskazuje na to, by w polskim porządku prawnym istniały przepisy regulujące stosowanie klauzuli przeliczeniowej, które przyczyniają się do zapewnienia odstraszającego skutku dyrektywy 93/13.

Zdaniem TSUE, żaden element akt sprawy nie wskazuje również, by nieuczciwa część klauzuli przeliczeniowej stanowiła odrębne zobowiązanie umowne. W związku z tym - usunięcie nieuczciwego elementu warunku oznaczałoby zmianę tego warunku poprzez naruszenie jego istoty.

Ocena wyrażona w punkcie 63 wyroku TSUE, odnosząca się wprost do obowiązujących w Polsce przepisów (szczegółowo omówionych w punktach od 5 do 22 wyroku), jest nie do przecenienia. Oznacza bowiem, że w polskim systemie prawnym nie ma możliwości dzielenia klauzul przeliczeniowych i eliminowania z ich treści wyłącznie nieuczciwego elementu tych klauzul.

Autor:

Bartosz Pręda

Adwokat